TERUGBLIK
Verreweg de meeste ouderen in Nederland voelen zich gezond en wonen zelfstandig in hun eigen huis. Zelfs van de 95-plussers woont meer dan de helft nog zelfstandig thuis, met enige hulp.
Maar dit feit bepaalt niet het beeld dat maatschappij breed over ouderen bestaat. Ouderen worden gezien als zorgafhankelijk, met een slechte gezondheid, deels ook nog aan zichzelf te wijten, en als mensen die niet zo veel meer kunnen. Ruim een kwart van de bevolking is nu ouder dan 65 jaar en dat percentage groeit de komende jaren. Dat gegeven versterkt de noodzaak een positieve kentering teweeg te brengen in de huidige negatieve perceptie van ouderen en ouderdom. In al onze donatieprogramma’s hebben wij gemerkt dat de bestaande beeldvorming ouderen terughoudend maakt in hun contacten met de buitenwereld en ook terughoudend maakt bij het benutten van kansen die hun geboden worden. Dat was de belangrijkste reden voor de beslissing in 2016 het onderwerp Beeldvorming rond ouderen en ouderdom in de komende jaren uit te diepen.
BEELDVORMING
Samen met Fonds Sluyterman van Loo hebben wij afgelopen jaar met een aantal kopstukken uit de werelden van wetenschap, marketing, zorg en welzijn gesproken over de twee dominante beelden in ons land over oud zijn en oud worden: ‘zwak, ziek en kostbaar voor de belastingbetaler’ versus ‘Zwitserlevengevoel’, de well to do ouderen die het merendeel van hun tijd op de golfbaan te vinden zijn. Beide beelden zijn niet realistisch en doen vrijwel alle ouderen te kort. In die gesprekken zijn we ons ook bewust geworden van de dunne grens die ligt tussen ouderendiscriminatie en ‘rekening houden met’. Want dat laatste is wel nodig. Ouderen kunnen een goede bijdrage leveren aan hun sociale omgeving maar hebben daar, als gevolg van de onvermijdelijke cognitieve en fysieke achteruitgang, soms wel hulp bij nodig. Juist dat aspect maakt dit onderwerp complex. In onze gesprekken werd aangedragen èn breed onderschreven dat veerkracht één van de essentiële kwaliteiten is bij goed ouder worden. Veerkrachtige ouderen gaan beter om met verlies en het accepteren van beperkingen. Veerkracht is belangrijker dan gezondheid, dat te veel centraal staat in het maatschappelijk debat over ouderen. Deze preoccupatie met gezondheid is ook te zien bij ouderen zelf. Zie de prachtige karakterisering daarvan in de romans van Hendrik Groen: “gelieve aan deze tafel niet te spreken over kwaaltjes, ziekte of dood”.
De gesprekken met de deskundigen maken duidelijk dat het discours over goed ouder worden en goed oud zijn veel meer zou moeten gaan over ‘betekenis geven’ door de ouderen zelf, bijvoorbeeld door maatschappelijk of cultureel actief te zijn. Verbondenheid met anderen, ‘gezien worden’ en zingeving is voor het welbevinden van iedereen essentieel en dus ook voor ouderen maar voor hen moeilijker te realiseren.
Onze donatieprogramma’s zijn gelukkig al jaren juist op maatschappelijke participatie van ouderen en onderlinge verbondenheid gericht. Voor ons dus niets nieuws. Nieuw is wel dat we steeds sterker de behoefte voelen de resultaten van nieuwe en reeds lopende projecten structureel in te zetten om de beeldvorming rond ouderen te beïnvloeden in een door ons en de geraadpleegde deskundigen gewenste richting, minder stereotype en meer in overeenstemming met de werkelijkheid.
Eind november 2016 hebben we met een kleine groep genodigden een verdiepende bijeenkomst belegd met als doel de contouren vast te stellen van een programma dat er aan bijdraagt een meer realistisch beeld tot stand te brengen over ouderen en ouder worden. Deze bijeenkomst vond plaats bij de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, het Hodshon Huis, in Haarlem. Drs. Marlies Veldhuijzen van Zanten, voorzitter van de Stichting Jan Brouwer Fonds en voormalig staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, had de leiding over de avond. Ter voorbereiding op de bijeenkomst hebben wij twee onderzoeken laten uitvoeren:
A Een Internationale vergelijking
Waarom is in Nederland het beeld van ouderen en oud zijn in deze tijd zo gemankeerd? Hoe verhoudt zich dit tot de beeldvorming in een aantal ons omringende landen, de VS en Japan? Dit onderzoek is uitgevoerd door Dr. Jolanda Lindenberg van de Leyden Academy.
B Verhalen van ouderen zelf
Hoe kijken ouderen zelf naar ouder worden en oud zijn? Hoe gaan zij om met de ‘rafeligheid’ die de laatste levensfase kenmerkt en hoe is het gesteld met hun veerkracht? Onderzoeker Almar Kok MSc heeft o.a. twaalf ouderen geïnterviewd die statistisch gezien ‘moeizaam’ oud zouden moeten worden (lage opleiding, krap budget, klein netwerk) maar die er toch in blijken te slagen een relatief hoge kwaliteit van leven te bewaren. Hoe is dit te verklaren?
De bijeenkomst was vruchtbaar en biedt voldoende inzichten en uitgangspunten om in 2017 een concreet themaprogramma op te zetten met veel aandacht voor ‘metacommunicatie’: hoe kunnen we door ons (mede) gefinancierde projecten zo inrichten en evalueren dat zij structureel de bestaande negatieve beeldvorming bijsturen. En dan gaat het ons met name om die beeldvormingsaspecten die ouderen terughoudend maken in hun participatie in het maatschappelijk verkeer.
LANG LEVE KUNST
Lang Leve Kunst, een programma gericht op kunstparticipatie door ouderen, breidt zich als een olievlek uit over Nederland. Honderdduizenden ouderen doen mee en/of hebben de afgelopen vier jaar meegedaan. De impact van (zowel actieve als passieve) kunstparticipatie is moeilijk meetbaar, maar de talenten van ouderen zijn wel heel zichtbaar in dit programma. In de brochure Ouderen en Cultuur vindt u de kerncijfers: wat heeft vier jaar Lang Leve Kunst opgeleverd.
Lang Leve Kunst wordt meer en meer een regulier onderdeel van de donatieprogramma’s van de betrokken fondsen. Het samenwerkingsverband met Fonds Cultuurparticipatie, VSBfonds en landelijk kennisinstituut LKCA heeft in de loop van dit jaar een ander, minder intensief karakter gekregen. De samenwerking met Fonds Sluyterman van Loo – ook op vele andere punten intensief – gaat echter onverminderd door, onder andere bij de ondersteuning van de kwartiermakers Lang Leve Kunst die regionaal actief zijn. De 9 kwartiermakers vormen de ruggengraat van ons eigen themaprogramma Lang Leve Kunst. Er vinden prachtige, grensverleggende projecten plaats, vaak met een intergenerationeel karakter. De verschillen tussen de kwartiermakers onderling zijn groot. Ieder pakt het op een heel eigen manier aan maar bij de meeste kwartiermakers zijn de resultaten veelbelovend. Er worden betekenisvolle projecten geïnitieerd in de diverse regio’s en steden met grote kans op borging en continuïteit in de toekomst. Wat hen verbindt is dat zij allemaal de sectoren kunst en cultuur en zorg en welzijn met elkaar in contact brengen en laten samenwerken. Dat gaat niet vanzelf, de kwartiermakers leveren hiervoor binnen hun regio of stad een forse inspanning.
Ter ondersteuning van hun inspanningen – maar ook bedoeld voor iedereen die meer wil weten over kunstparticipatie door ouderen – hebben we vier films laten maken onder de titel Krasse Kunst. Alle dilemma’s rond kunstparticipatie voor ouderen, de noodzaak van samenwerking tussen sectoren maar ook de mogelijkheden en de betekenis van kunst voor ouderen worden in de films zichtbaar gemaakt. Ook is er een brochure Ouderen en kunstparticipatie: een gouden kans, in opdracht van de beide fondsen gemaakt. Deze brochure belicht de meerwaarde die kunst kan hebben in het leven van ouderen en geeft een handreiking om de culturele kansen van ouderen te vergroten. In het najaar van 2017 ronden de kwartiermakers hun projecten af en vindt de eindevaluatie van dit themaprogramma plaats.
